پارچه و منسوجات در ایران باستان
نادیا علیجانی؛ باستانشناس و راهنمای گردشگری
پارچه و منسوجات در ایران باستان – در کاوش‌های باستانشناسی، مواد عالی به شکل بسیار کمیاب و محدودی به دست می‌آید و این امر به دلیل خاصیت تجزیه‌پذیری این مواد، در بافت خاک است. با این‌حال در برخی از سایت‌های تاریخی، به علت شرایط مساعد محیطی، نظیر عدم رطوبت، دمای مناسب منطقه و وجود مواد معدنی آنتی‌باکتریال مانند نمک، یافته‌های منحصر به فردی همچون پارچه و منسوجات یافت می‌شود. ( پارچه و منسوجات در ایران باستان )
موضوع پارچه و نساجی در بین جوامع مختلف جهان، پیشینه تاریخی داشته و از اهمیت خاصی در فرهنگ این جوامع و اقوام برخوردار بوده است. در کشورمان؛ ایران نیز آثاری از ریسندگی و پارچه‌بافی در دوره‌های مختلف تاریخی بدست آمده است.
یکی از ابزارهای ابتدایی ریسندگی در دوره‌های مختلف تاریخی ایران، دوک نخ ریسی است که در بسیاری از سایت‌ها و محوطه‌های باستانی، کشف می‌شود و می‌توان گفت از حدود هزاره چهارم پیش از میلاد، نشانه‌هایی از اثر پارچه بر روی تکه‌های سفال یافت شده است. از شاخص‌ترین سایت‌های باستانی که از کاوش‌های باستانشناسی آنها نمونه‌های نسبتا سالم پارچه بدست آمده است می‌توان به شهر سوخته (هزاره سوم پیش از میلاد)، معدن نمک چهرآباد زنجان (دوره‌های هخامنشی و ساسانی) و گورستان تاریخی گرمی اردبیل (دوره پارتی) اشاره کرد.
( پارچه و منسوجات در ایران باستان )
با مطالعه و پژوهش یافته‌های سفالی هزاره چهارم پیش از میلاد، مشخص شد که انسان حداقل از آن زمان توانایی بافت پارچه و تولید پوشاک را داشته است. این یافته‌ها نشان می‌دهند که انسان آن دوره، نه تنها پارچه را برای دوختن پوشاک به کار می‌برد، بلکه از آن، در جهت مصارف فنی و تکنیکی در ساخت سفال نیز استفاده می‌کرده است.
در بین داده‌های پارچه بدست آمده در کاوش‌های باستانشناسی، سالم‌ترین نمونه‌های موجود، متعلق به معدن نمک چهرآباد زنجان هستند که به دلیل بودن در بافت نمک، کم‌ترین آسیب را در طول تاریخ متحمل شده‌اند.
معدن نمک چهرآباد زنجان، یکی از سایت‌های تاریخی است که پیشینه استخراج نمک در آن، حداقل به زمان هخامنشیان بازمی‌گردد. یکی از سالم‌ترین نمونه‌های پارچه مورد مطالعه باستان‌شناسان در این معدن تاریخی، لباسی است که بر تن مرد نمکی شماره چهار (چهارمین مومیایی یافت شده در معدن نمک چهرآباد زنجان) باقی مانده است.
( پارچه و منسوجات در ایران باستان )
مرد نمکی شماره چهار، از کارگران معدن بوده که بر اثر ریزش معدن در هنگام استخراج نمک در دوره هخامنشی جان خود را از دست داده است و برای حدود 2500 سال در بین لایه‌های انباشته از نمک به صورت کاملا سالم باقی مانده و به شکل طبیعی در میان بافت نمکی خاک، مومیایی گردیده است.
لباسی که بر تن این مومیایی به صورت کاملا سالم باقی مانده، اولین نمونه ملموس پوشاک هخامنشیان است که تا به این زمان به دست ما رسیده است. با کشف منحصر به فرد پارچه‌های این معدن و لباس مذکور، پژوهش و تحقیقات در زمینه نساجی و تولید پوشاک تاریخی با نتایج جالب توجهی روبرو شد. اطلاعات ارزشمندی همچون نوع و جنس الیاف پارچه، رنگرزی آن و چگونگی بافت و ایجاد تزیینات پارچه و همچنین نحوه رفو کردن و تعمیرات لباس، الگو و طراحی البسه در این دوره تاریخی و … اینبار نه بر روی نقوش برجسته کاخ‌ها، بلکه به شکل قابل لمس برای مطالعه و پژوهش، دنیای علاقه‌مندان به مباحث باستانشناسی و تاریخی را شگفت‌زده کرد.
بالاپوش مرد نمکی شماره چهار، شامل یک تونیک با آستین سه ربع و بلندی بالای زانو است که پارچه آن از جنس نخ پشمی ریسیده شده در کارگاه پارچه بافی (دار پارچه) به‌طول یکسره بافته شده است، و برای شلوار نیز از یک تکه پارچه کامل که درزهای آن در بغل به هم دوخته شده‌انده، استفاده شده است و درعین حال بنا بر تحقیقات به عمل آمده تا این زمان به احتمال زیاد این شلوار درست همانند شلوارهای مادی نقش شده در نقش برجسته‌های پلکان کاخ آپادانای تخت جمشید به جوراب متصل بوده است. بدین ترتیب شلوار مذکور، دارای یک الگوی بی‌نظیر است که در تاریخچه صنعت نساجی و پوشاک از نمونه‌های عالی و منحصر به فرد به شمار می‌رود. این لباس یکی از زیباترین و سالم‌ترین نمونه‌های بدست آمده در کاوش‌های باستانشناسی جهان است که نشان از قدمت صنعت پارچه بافی و نساجی در ایران دارد.
( پارچه و منسوجات در ایران باستان )
منابع:
ابوالفضل عالی و توماس اشتونلر، 1394، بوخوم، باستانشناسی معدن‌کاران نمک
سید منصور سیدسجادی،1394، اداره کل میراثفرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان، شهر سوخته
Abolfazl Aali, Thomas Stollner, 2015, Bochum, The Archaeology of the Salt Mines
- M. S. Sajjadi. 2015. Cultural Heritage, Handicrafts& Tourism Organization of Sistan & Baluchistan, Shahr-i Sokhta